| คณาเภสัช | น. ระบบวิชาความรู้ที่ว่าด้วยหมู่ยา พวกยา หรือกลุ่มยา จัดเป็นหลักวิชาด้านเภสัชกรรมไทย ๑ ใน ๔ หมวดวิชา ได้แก่ เภสัชวัตถุ สรรพคุณเภสัช คณาเภสัช และเภสัชกรรม แพทย์แผนไทยจัดตัวยาไว้เป็นหมู่หรือพวกเดียวกัน เรียกเป็นชื่อเดียวกัน เรียกเป็นคำตรงบ้าง คำศัพท์บ้าง เพื่อสะดวกในการตั้งตำรับยา ง่ายต่อการศึกษาจดจำ และเป็นภูมิรู้ของหมอ ตำราเภสัชกรรมไทยแบ่งคณาเภสัชเป็น ๓ ประเภท ได้แก่ จุลพิกัด พิกัดยา และมหาพิกัด |
| ครรภ, ครรภ-, ครรภ์ | [คับ, คับพะ-, คัน] น. ห้อง, ท้อง เช่นหญิงมีครรภ์ (ใช้เฉพาะผู้หญิงที่มีลูกอยู่ในท้อง) ดังคัมภีร์ประถมจินดา [๑/๑๘๐] ตอนหนึ่งว่า "... ว่าสัตรีทั้งปวงนี้มีครรภ์อันตั้งขึ้นได้ ๑๕ วัน ก็ดี แลเดือนหนึ่งก็ดี สำแดงกายให้ปรากฏแก่คนทั้งหลาย ให้รู้ว่าตั้งครรภ์ขึ้นแล้ว เพราะว่าเอนผ่านนั้นเขียว หัวนมนั้นคล้ำดำเข้าแล้วตั้งขึ้นเปนเมดรอบหัวนมนั้น ก็ให้แพทย์พึงรู้ว่าสัตรีผู้นั้นมีครรภโดยสังเขป ..." |
| ครรภ์ทวารกำเนิด | [คันทะวาระกำเหนิด] ดู ครรภ์วารกำเนิด, ครรภ์วาระกำเนิด |
| ครรภประสูติ | ดู ครรภ์ประสูติ |
| ครรภ์ประสูติ | [คันประสูด] น. การคลอดบุตร การดูแลช่วยเหลือมารดาและทารกขณะคลอด ตลอดจนการดูแลทารกแรกเกิดจนถึงอายุ ๑๒ เดือน ดังคัมภีร์ประถมจินดา [๑๔/๒๗] ตอนหนึ่งว่า "... ตั้งแต่อยู่ในครรภ์นั้นตราบเท่าถ้วยทศมาศ คือ ๑๐ เดือน เป็นกำหนดตามธรรมดาประเพณี ยังมีลมจำพวกหนึ่งชื่อว่า กัมมัชชวาต ก็บังเกิดพัดกำเริบแห่งเส้นและเอ็นที่รัดรึงตัวกุมารนั้นไว้ก็ใหห้กลับเอาศีร์ษะลงเบื้องต่ำ ฤกษยามดีแล้ว กุมารและกุมารีทั้งหลายนั้นก็คลอดออกจากครรภ์แห่งมารดานั้น ... ถ้าแลกุมารกุมารีผู้ใด คลอดจากครรภ์มารดาได้ เดือน ๑ ท่านให้เอาใบกระเพรา ใบเสนียด ใบตานหม่อน บอระเพ็ด บดละลายน้ำท่าให้กินประจำ ท้องกันสำรอกเด็กในเดือน ๑ ดีนักก ...", เขียนว่า ครรภประสูติ ก็มี |
| ครรภปรามาศ, ครรภปะรามาศ | ดู ครรภ์ปรามาศ, ครรภ์ปรามาส, ครรภ์ปะรามาศ |
| ครรภ์ปรามาศ, ครรภ์ปรามาส, ครรภ์ปะรามาศ | [คันปะรามาด] น. การตั้งครรภ์อันเกิดจากการลูบท้องบริเวณรอบสะดือของพรหม ๒ องค์ที่มีชื่อว่า พรหมจารี ดังคัมภีร์ประถมจินดา [๑/๑๖๙] ตอนหนึ่งว่า "... เมื่อแผ่นดินแลเขาพระเมรุตั้งขึ้นแล้วนั้น พระอิศรผู้เปนเจ้าเธออาราธนาพรหม ๒ องค์ ทรงนามว่าพรหมอาจารีย ลงมากินง้วนดิน ครั้นกินแล้วก็ทรงครรภคลอดบุตรได้ ๑๒ คน อันพวกนี้เกิดด้วยครรปรามาศ คือว่าเอามือลูบนาภีก็มีครรภ เกิดบุตรแพร่ไปทั้ง ๔ ทวีป แตกเปนภาษาต่าง ๆ กัน ...", เขียนว่า ครรภปรามาศ หรือครรภปะรามาศ ก็มี (มาจากคำ ครรภ์ แปลว่า ท้อง และ ปรามาศ แปลว่า การลูบคลำ การจับต้อง) |
| ครรภ์ปริมณฑล | น. การดูแลรักษาพยาบาลมารดาและทารกในระยะตั้งครรภ์จนกระทั่งคลอด ดังคัมภีร์ประถมจินดา [๑/๑๙๐] ตอนหนึ่งว่า "... ทีนี้ว่าด้วยครรภปริมณฑลต่อไปตามเรื่องดังนี้ ถ้าสัตรีผู้ใดมีครรภตั้งแต่ได้ ๓ เดือนขึ้นไปถึง ๑๐ เดือนเปนไข้ดุจดังกล่าวมาแต่หนหลังจะแก้ด้วยสิ่งใด ๆ ก็มิฟัง ..." |
| ครรภ์รักษา | น. การดูแลรักษาพยาลาลหญิงตั้งครรภ์ให้เป็นปรกติ ดังคัมภีร์ประถมจินดา [๑/๑๘๐] ตอนหนึ่งว่า "... ถ้าสัตรีภาพมีครรภได้เดือนหนึ่ง ก็ดี ถ้าไข้รำเพรำพัด คือให้รากให้จุกในอุทร แลให้แดกขึ้นแลแดกลงเปนกำลัง แลให้ละเมอเพ้อพกดังผีเข้า แพทยไม่รู้ว่าเปนไข้สันนิบาตนั้นหามิได้เลยบังเกิดโทษในครรภรักษานั้นเอง ถ้าจะแก้ให้ทำตามบุราณเสียก่อน ท่านให้ทำบัตร ๔ มุม เอาแป้งคลึงท้องด้วยมนต์นี้ ..." |
| ครรภ์วารกำเนิด, ครรภ์วาระกำเนิด | [คันวาระกำเหนิด] น. การตั้งครรภ์เริ่มตั้งแต่การปฏิสนธิไปจนถึงการเจริญเติบโตของทารกในครรภ์ ซึ่งอาการแสดงออกของมารดาสามารถใช้ทำนายเพศ วันปฏิสนธิหรือวันคลอด และซางเจ้าเรือนของทารกในครรภ์ได้ ดังคัมภีร์ประถมจินดา [๑/๑๗๓-๑๗๔] ตอนหนึ่งว่า "... ถ้ามิดังนั้นก็ให้มารดาฝันเหนวิปริต ก็รู้ว่าครรภตั้งแลครรภตั้งขึ้นแล้ว มิได้วิปริต ครบ ๗ วันก็ข้นเข้าดังน้ำล้างเนื้อ เมื่อไปอีก ๗ วันเปนชิ้นเนื้อ ไปอีก ๗ วันเปนสัณฐานดุจไข่ ไปอีก ๗ วันก็แตกออกเป็นปัญจสาขา ๕ แห่ง คือ ศีศะแลมือแลเท้า ไปอีก ๗ วัน ก็เกิดเกษาโลมานขาทันตาลำดับกันไปดังนี้ ในขณเมื่อครรภตั้งขึ้นได้ เดือน ๑ กับ ๑๒ วันนั้น โลหิตจึ่งบังเกิดเวียนเข้าเปน ตานกยุง ที่หัวใจเปนเครื่องรับดวงจิตรวิญญาณ ถ้าหญิงเวียนซ้าย ถ้าชายเวียนขวา แต่มิได้ปรากฎออกมาครั้นเมื่อครรภถ้วนไตรมาสแล้ว โลหิตนั้นก็แตกออกไปตามปัญจสาขา เมื่อได้ ๔ เดือนจึ่งตั้งอาการ ๓๒ นั้น จึ่งบังเกิดตาแลหน้าผากก่อน สิ่งทั้งปวงจึ่งบังเกิดเปนอันดับกันไป เมื่อครรภได้ ๕ เดือน จึ่งมีจิตรแลเบญจขันธพร้อม ... ถ้ามารดามีครรภ์ได้ ๓ เดือน มักให้มารดานั้นปวดศีรษะแลให้เจ็บนม ให้หยากของอันหวานแล ให้เมื่อยแขนทั้งสองข้าง ให้ตาฟางให้หูหนักให้เป็นลมมึนตึง แลให้อาเจียรลมเปล่า ถ้าแพทย์เหนดังนี้แล้วก็ให้พึงรู้ว่าสัตวมาเอาปฏิสนธิวันจันทร เมื่อจะคลอดก็วันจันทร เพราะว่ากำเนิดซางน้ำเปนเจ้าเรือน กุมารผู้นั้นจึ่งแสดงเพศออกแก่มารดาดังนี้ ...", ครรภ์ทวารกำเนิด หรือคัพภวาระกำเนิด ก็เรียก |
| ครรภ์วิปลาส | [คันวิบปะลาด, คันวิปะลาด] น. ครรภ์ที่ตกหรือแท้งไปดังคัมภีร์ประถมจินดา [๑๔/๑๙[ ตอนหนึ่งว่า "... บัดนี้จะว่าด้วยลักษณครรภ์วิปลาศต่อไป ... อันว่าหญิงจำพวกใดก็ทรงไว้ซึ่งครรภ์อันบังเกิดซึ่งกามวิตกนั้นหนาไป ด้วยไฟราคอันเป็นสมุฏฐานนั้นกล้านัก อันว่าสัตว์ทั้งหลาย ก็มิอาจตั้งมูลปฏิสนธินั้นขึ้นได้ ก็มีอันตรายนั้นต่าง ๆ ก็มีด้วยประการดังนี้ อันว่าสตรีจำพวกใดควรจะกินก็กินซึ่งของอันเผ็ดและร้อนเป็นต้นต่าง ๆ ซึ่งของอันจะให้ลงท้องนั้นเป็นต้นต่าง ๆ คือยาที่จะให้แสลงโรคนั้นต่าง ๆ เป็นลักษณะแห่งธาตุน้ำกำเริบแห่งบุคคลผู้นั้นแท้จริง ก็มีอุปมาดุจดังประไลยกัลป์ อันจะพัดให้ฉิบหายเสียซึ่งสัตว์อันจะมาเอาปฏิสนธินั้นในครรภ์แห่งสตรีภาพผู้นั้น ก็มิอาจตั้งมูลปฏิสนธิขึ้นได้ด้วยประการดังนี้ อนึ่งโสดอันว่าสตรีผู้ใดมีจิตรนั้นมักมากไปด้วยความโกรธก็วิ่งไปมาโดยเร็ว เมื่อลักขณะโกรธ บางทีก็ทิ้งทอดซึ่งตัวเองลง ยกมือขึ้นทั้ง ๒ ประหารซึ่งตนเอง อนึ่งโสดอันว่าหญิงปากร้ายมิได้รู้จักซึ่งโทษแห่งตนย่อมด่าตัดพ้อเป็นอันหยาบช้า ซึ่งผัวแห่งตนก็ดี ซึ่งบุคคลผู้อื่นก็ดี เขากระทำโทษคือว่าทุบถองตีโบยด้วยกำลังแรงนั้นต่าง ๆ สตรีผู้นั้นก็เจ็บช้ำ ซึ่งครรภ์แห่งหญิงผู้นั้นก็ตกไป ด้วยประการดังนี้ หนึ่งโสดอันว่าหญิงจำพวกใด ก็ทรงไว้ซึ่งครรภ์ก็ดี คือภูตปีศาจ หากกระทำโทษต่าง ๆ ครรภ์นั้นก็มิได้ตั้งขึ้น บางทีต้องสาตราคมคุณไสยเขากระทำก็ดี อันว่าลูกอันอยู่ในครรภ์นั้นก็ตกไปแท้จริง ด้วยประการดังนี้ ..." |
| คลึง | ก. ใช้มือหรือส่วนของมือ แขน ศอก เข่า เท้าหรือส่วนของเท้า หรืออวัยวะอื่นใด หรือวัสดุอุปกรณ์อื่นกดแล้วหมุนหรือเคลื่อนไปมา สำหรับบำบัดโรคหรืออาการบางอย่าง เพื่อผ่อนคลายกล้ามเนื้อ หรือฟื้นฟูสมรรถภาพของร่างกาย |
| คลื่นเหียน | ก. มีอาการคลื่นไส้ จะอาเจียน |
| คัพภวาระกำเนิด | [คับพะวาระกำเหนิด] ดู ครรภ์วารกำเนิด, ครรภ์วาระกำเนิด |
| คัมภีร์ | "๑. น. หนังสือ ตำรา หรือจารึกที่มีมาแล้วช้านานและมีคุณค่าทางการแพทย์แผนไทย หรือทางศาสนา โหราศาสตร์ เป็นต้น
๒. ลักษณนามเรียกหนังสือ ตำรา หรือจารึกเหล่านี้ เช่น ตำราเวชศาสตร์ฉบับหลวงรัชกาลที่ ๕ เล่ม ๑ มีคัมภีร์แพทย์แผนไทย ๔ คัมภีร์" |
| คัมภีร์กระษัย | น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึง โรคที่ทำให้ร่างกายทรุดโทรมที่เรียก "โรคกระษัย" โดยแบ่งเป็นกลุ่มที่มีสาเหตุจากกองธาตุ มี ๘ ประการ และกลุ่มที่ไม่ทราบสาเหตุการเกิดโรคอีก ๑๘ ประการ รวมทั้งตำรับยาที่ใช้แก้ |
| คัมภีร์จะละนะสังคหะ | น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง เวชสาตร์วัณ์ณณาเล่ม ๒ ไม่ปรากฎชื่อผู้แต่ง มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึงลักษณะอุจจาระธาตุ ๔ ประการ และตำรับยาที่ใช้แก้ |
| คัมภีร์ฉันทศาสตร, คัมภีร์ฉันทศาสตร์ | [-ฉันทะสาด] น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ต้นฉบับใช้ชื่อว่า "ตำราแพทย์ที่เรียบเรียงขึ้นใหม่ ฉันทศาสตร์" แต่งเป็นร้อยกรอง ผู้เรียบเรียงตำรานี้คือ พระยาวิชยาธิบดี (กล่อม) เจ้าเมืองจันทบูรณ์ (ปัจจุบันคือจังหวัดจันทบุรี) มีเนื้อหาสำคัญที่รวบรวมจากคัมภีร์โบราณหลายคัมภีร์ เช่น บทไหว้ครู จรรยาแพทย์ ธาตุสมุฏฐาน กาลสมุฏฐาน ลักษณะชีพจร ลักษณะน้ำนมดีและชั่ว ซาง ไข้ ทับ ป่วง สันนิบาตสองคลอง มรณญาณสูตร |
| คัมภีร์ชวดาร | [-ชะวะดาน] น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึงโรคลม ลมมีพิษ ลมมีพิษมาก และตำรับยาที่ใช้แก้ |
| คัมภีร์ตักกศิลา, คัมภีร์ตักกะศิลา | [-ตักกะสิลา] น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ในตอนต้นของตำราว่า "... กล่าวกลอนสอนไว้ ตามในตำรา เมืองตักกะศิลา ครั้งห่าลงเมือง พระฤๅษีเมตตา เห็นเวทนา ฝูงคนตายเปลือง จึงไว้ตำรา มีมาตามเรื่อง เป็นบุญไปเบื้อง น่าชั่วกัลปป์ปา ..." มีเนื้อหาสำคัญว่าด้วยไข้ประเภทต่าง ๆ รวมทั้งลักษณะอาการและชื่อเรียก เช่น ไข้พิษ ไข้กาฬ ไข้เหนือ ไข้ประดง ไข้รากสาด รวมทั้งตำรับยาที่ใช้แก้ |
| คัมภีร์ทิพมาลา | [-ทิบมาลา] น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึงลักษณะฝีภายใน ๒๑ ประเภท และตำรับยาที่ใช้แก้ |
| คัมภีร์ทุลาวะสา | น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึงความผิดปรกติของน้ำปัสสาวะ และยาที่ใช้แก้ |
| คัมภีร์ธาตุบรรจบ | [-ทาดบันจบ] น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ผู้แต่งตำรานี้คือ หมอชีวกโกมารภัจจ์ มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึงโรคเกี่ยวกับอุจจาระ และมหาภูตรูป ตั้งแต่สาเหตุของโรค ความผิดปรกติของการถ่ายอุจจาระ ลักษณะ สี และกลิ่นของอุจจาระ และตำรับยาที่ใช้แก้ |
| คัมภีร์ธาตุวิภังค์ | [-ทาดวิพัง] น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่งคล้ายคลึงกับคัมภีร์โรคนิทาน ผู้แต่งตำรานี้คือ หมอชีวกโกมารภัจจ์ มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึงโรคที่เกิดจากความผิดปรกติของธาตุทั้ง ๔ พิการตามฤดู ๔ รวมถึงการใช้ตำรับยาแก้ |
| คัมภีร์ธาตุวิวรณ์ | [-ทาดวิวอน] น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึงความผิดปรกติของธาตุดิน น้ำ ลม ไฟ ในร่างกายที่มีสาเหตุเนื่องมาจากการเปลี่ยนผ่านของฤดูต่าง ๆ ในรอบปี การรักษาธาตุทั้ง ๔ ให้เป็นปรกติ รวมถึงการใช้ตำรับยาแก้โรค มูลเหตุการเกิดโรค ๖ ประการ ข้อห้าม ๑๑ ประการสำหรับผู้ป่วย ไข้เอกโทษ ไข้ทุวันโทษ ไข้ตรีโทษ และรสยา ๘ รส |
| คัมภีร์ธาตุอภิญญาณ | น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ไม่รากฏชื่อผู้แต่ง มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึงลักษณะของโรคที่เกิดกับธาตุทั้ง ๔ อันทำให้อุจจาระมีสีดำ แดง ขาว เขียว และตำรับยาที่ใช้แก้ |
| คัมภีร์ปฐมจินดา, | คัมภีร์ปฐมจินดาร์, คัมภีร์ปถมจินดา, คัมภีร์ปถมจินดาร์ ดู คัมภีร์ประถมจินดา, คัมภีร์ประถมจินดาร์ |
| คัมภีร์ประถมจินดา, คัมภีร์ประถมจินดาร์ | น. ชื่อตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ผุ้แต่งตำรานี้คือหมอกชีวกโกมารภัจจ์ ในตอนต้นของตำราว่า "... ซึ่งพระคัมภีร์แพทย์อันวิเศษ ชื่อประถมจินดาอันเปนหลักเปนประธานแห่งพระคัมภีร์ฉันทศาสตร์ทั้งปวง อันพระอาจารย์โกมารภัจ แต่งไว้ ..." มีเนื้อหาสำคัญ ได้แก่ การเกิดขึ้นของโลกและมนุษย์ การตั้งครรภ์ การดูแลครรภ์ การแท้ง การคลอดลูก วิธีการฝังรก โรคที่เกิดขณะอยู่ไฟ การดูแลเด็ก โรคในวัยเด็ก และตำรับยาที่ใช้ในโรคแม่และเด็ก เป็นต้น, เขียนว่า คัมภีร์ปฐมจินดา คัมภีร์ปฐมจินดาร์ คัมภีร์ปถมจินดา หรือ คัมภีร์ปถมจินดาร์ ก็มี |
| คัมภีร์แผนนวด | น. ตำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่งในตำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง มีเนื้อหาสำคัญกล่าวถึงตำแหน่งหรือแนวเส้นทั่วร่างกายที่บ่งบอกถึงโรคและตำแหน่งของการนวด การวางปลิงเพื่อแก้โรคโดยมีแผนภาพรูปคนแสดงประกอบ นอกจากนี้ ยังมีเนื้อหาเกี่ยวกับโรคลมและตำรับยาที่ใช้แก้ รวมทั้งการทำนายยามยาตรา |
| คัมภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ | น. ตำราการแพทย์แผนไทยชุดหนึ่ง มี ๓ เล่ม ขุนโสภิตบรรณลักษณ์ (อำพัน กิตติขจร) เป็นผู้เรียบเรียง พิมพ์ครั้งแรกที่โรงพิมพ์อุตสาหกรรมการพิมพ์ พระนคร เมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๔, คัมภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ เล่ม ๑ มี ๓๕๒ หน้า เนื้อหาว่าด้วยคัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัย คัมภีร์สรรพคุณยา คัมภีร์มรณญาณสูตร คัมภีร์โรคนิทานเล่ม ๑ คัมภีร์ธาตุวิภังค์ คัมภีร์ธาตุวิวรณ์ คัมภีร์ธาตุบรรจบเล่ม ๑ ว่าด้วยอุจจาระธาตุ คัมภีร์อติสารและยาแก้บิดว่าด้วยอหิวาตกโรคและยาแก้ป่วง ว่าด้วยอาการไข้ตามฉันทศาสตร์ ว่าด้วยไข้ต่าง ๆ และยาแก้ ว่าด้วยไข้เหือดหัดและยาแก้ ว่าด้วยไข้ทับระดู ระดูทับไข้และยาแก้ ว่าด้วยไข้อีเสาและยาแก้ และคัมภีร์ไข้ตักกะศิลา, คัมภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ เล่ม ๒ มี ๒๙๔ หน้า เนื้อหาว่าด้วยฉันทศาสตร์ คัมภีร์ปฐมจินดาร์ คัมภีร์มหาโชตรัต คัมภีร์ชวดาร และคัมภีร์มัญชุสาระวิเชียร, คัมภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ เล่ม ๓ มี ๒๗๒ หน้า เนื้อหาว่าด้วยคัมภีร์ฉันทศาสตร์ คัมภีร์มุขโรค คัมภีร์กษัย คัมภีร์อภัยสันตา ตำราอุทรโรคธาตุต่าง ๆ ในร่างกายมนุษย์ การเจ็บป่วยของร่างกาย โรคต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในร่างกาย และยาแก้ เป็นต้น |
