พจนานุกรม หมวดอักษร ช

ชลาพุช, ชลาพุชะ	[ชะลาพุชะ] น. สัตว์ที่เกิดในครรภ์ และคลอดออกมาเป็นตัว เช่น คน โค ช้าง, เขียนว่า ชลามพุช หรือ ชลามพุชะ ก็มี
ชลามพุช, ชลามพุชะ	[ชะลามพุชะ] ดู ชลาพุช, ชลาพุชะ
ชโลม	ก. ทำให้เปียกชุ่ม ในทางการแพทย์แผนไทย ใช้ผ้าชุบน้ำยาแล้วเช็ดตัวให้เปียก เช่น ชโลมยา ชโลมน้ำ ดังคัมภีร์ประถมจินดา [๑/๑๘๑] ตอนหนึ่งว่า "... ถ้าให้ร้อนยาขนานนี้ท่านให้เอา ใบไซรย้อย ใบญ่าแพรก ใบพรมมิ ใบตำลึง ดินประสิวขาว ศริยา ๕ สิ่งนี้ บดละลายน้ำซาวเข้าชะโลมหาย กินก็ได้ใช้มามากแล้ว ...", เขียนว่า ชะโลม ก็มี
ชะลุกะ, ชัลลุกะ, ชัลลุกา	น. ปลิง
ชโลม	ดู ชโลม
ชัน	น. ยางไม้ ชันที่ใช้เป็นยา เช่น ชันตะเคียนตาแมว (อ. Resin)
ชันน้ำมัน	น. ยางไม้ที่มีส่วนผสมของน้ำมันหอมหรือน้ำมนระเหยง่าย เช่น ยางสน (turpentine), กำยาน (benzoin) (อ. Oleoresin)
ชำระ	ก. ชะล้าง ล้าง ดังคัมภีร์ธาตุวิภังค์ [๑/๑๓๐] ตอนหนึ่งว่า "... ถ้าจะแก้ให้เอารังมดแดงรัง ๑ ใบมัดกา ๑ เทียนดำ ๑ สมอเทศ ๑ รากตองแตก ๑ ยาทั้งนี้เอาสิ่ง ๑ ตำลึง ศีศะหอม ๑ ตำลึง ๑ บาท ขมิ้นอ้อยยาวองคุลี ๑ ต้ม ๓ เอา ๑ แทรกดีเกลือตามธาตุหนัก เบา ชำระบุพโพร้ายเสียก่อน ..."
ช้ำรั่ว	น. โรคทางเดินปัสสาวะและอวัยวะสืบพันธุ์กลุ่มหนึ่งเกิดกับผู้หญิง ผู้ป่วยมีอาการปวดแสบปวดร้อนภายในช่องคลอดและช่องทวารเบา กลั้นปัสสาวะไม่อยู่ เจ็บและขัดถึงบริเวณหัวหน่าว ตำราการแพทย์แผนไทยว่าอาจเกิดจากสาเหตุ ๔ ประการ ได้แก่ ๑) เกิดจากการคลอดบุตร แล้วอยู่ไฟไม่ได้ ทำให้เสมหะ โลหิตเดินไม่สะดวก มดลูกเน่า ๒) เกิดจากการมีเพศสัมพันธ์มากเกินไป ๓) เกิดจากฝีในมดลูก ทำให้มีหนองหรือน้ำเหลืองไหลออกมา และ ๔) น้ำเหลืองที่เกิดจากทางเดินปัสสาวะอักเสบไหลออกมาทำให้เกิดแผลเปื่อยลามที่ทวารเบา ปัสสาวะไหลกะปริบกะปรอย ปวดแสบ ขัดหัวหน่าว ตำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามว่า สาเหตุหลังนี้เกิดจาก "กิมิชาติ" ดังคัมภีร์มุจฉาปักขันทิกา [๒/๓๐๕] ตอนหนึ่งว่า "... จะว่าด้วยโรคอันเกิดสำหรับสัตรีที่เรียกว่าช้ำรั่วมีอยู่ ๔ ประการ คือเกิดเพราะคลอดบุตรมดลูกเน่า ๑ คือเกิดเพราะส้องเสพย์กับด้วยบุรุศเกินประมาณ ๑ คือเปนฝีในมดลูกแลเปนบุพโพจาง ๆ เปนน้ำเหลืองดังน้ำคาวปลา ๑ คือเปนเพราะน้ำเหลืองนั้นร้ายจึ่งกัดทวารเบานั้นเปื่อยไป แล้วให้ปัศสาวะนั้นหยด ๆ ย้อย ๆ ให้ปวดให้แสบนัก ให้ขัดหัวเหน่า ๑ รวมเปน ๔ ประการ ..."
ชินสี	ดู จุนสี
ชิรณัคคี	[ชิระนักคี] น. ไฟเผาร่างกายให้แก่คร่ำคร่า ทำให้ร่างกายเหี่ยวแห้งทรุดโทรมชราภาพ ทุพพลภาพไป เป็นองค์ประกอบ ๑ ใน ๔ ชนิดของธาตุไฟ
ชิวหาโรโค	[ชิวหาโรโค] น. กลุ่มโรคหรืออาการซึ่งเกิดขึ้นที่ลิ้น ที่เรียกตามสมุฏฐานเบญจอินทรีย์ เช่น ลิ้นแตก ลิ้นเปื่อย (มาจากคำ ชิวหา แปลว่า ลิ้น และ โรโค แปลว่า โรค)
เชื่อม	๑. น. อาการอย่างหนึ่งของผู้ป่วยที่เป็นโรคบางชนิด มีลักษณะอาการหน้าหมอง ซึม มึนงง ตาปรือ คล้ายจะเป็นไข้ หรือเป็นอาการที่เกิดจากพิษไข้หรือพิษของโรคบางชนิด ๒. ว. มีอาการเงื่องหงอยมึนซึมคล้ายเป็นไข้ ตำราการแพทย์แผนไทยมักใช้คำนี้ร่วมกับคำอื่นที่มีความหมายเกี่ยวข้องกับอาการที่แสดงออกให้เห็นเด่นชัด ได้แก่ เชื่อมซึม เชื่อมมึน และเชื่อมมัว ดังคัมภีร์ตักกศิลา [๑๔/๕๑๔] ตอนหนึ่งว่า "... ทีนี้จะว่าด้วยไข้หงระทด ให้จับตัวร้อนเป็นเปลว เท้าเย็น มือเย็น ให้เชื่อมมัว ไม่มีสติสัมปฤดี ให้หอบให้สอึก ..." หรือดังคัมภีร์ประถมจินดา [๒/๖๘] ตอนหนึ่งว่า "... กาลเกิดขึ้นแต่หทัยลงไป ๔ เวลา ๕ เวลา ๙ เวลา ๑๐ เวลา ก็ดี ให้ลงเปนโลหิตสดสดออกมาก่อนแล้วจึ่งลามลงมาถึงหัวตับ แลหัวตับนั้นขาดออกมาเปนลิ่มเปนแท่ง ให้ดำดังถ่านไฟอุจจาระดังขี้เทาให้ระสำระสาย บางทีให้เชื่อมมึน ให้มือเท้าเยนให้เคลิบเคลิ้มหาสติมิได้ แลคนสมมุติว่าผีเข้าอยู่นั้นหามิได้เลย คือไข้หมู่นี้เองกระทำดุจผีตะกละเข้าสิง ..." หรือคัมภีร์โรคนิทาน [๒/๓๓๐] ตอนหนึ่งว่า "... โลหิตพิการให้คลั่งเพ้อพกให้ร้อน เหื่อพิการมักให้เชื่อมซึม มันข้นพิการมักให้ตัวชาสากไป ..."
เชื่อมซึม	ดูใน เชื่อม
เชื่อมมัว	ดูใน เชื่อม
เชื่อมมึน	ดูใน เชื่อม
โชน	ว. ไหม้ทั่วเต็มที่ เช่น ไฟลุกโชน
ไชยเพท, ไชยเภท	[ไชยะเพด] น. รูปที่เริ่มกำเนิดขึ้นภายในครรภ์มารดานับตั้งแต่วันที่ ๗ หลังจากวันปฏิสนธิดังคัมภีร์ประถมจินดา [๑/๑๗๓] ตอนหนึ่งว่า "... ครั้นโลหิตตั้งขึ้นได้แล้วอยู่ ๗ วันก็บังเกิดเปนปฐมังกะละกะลมนั้น เรียกว่าไชยเพท คือมีรดูล้างน้าที่ ๑ ถ้ามิดังนั้นก็ให้มารดาฝันเหนวิปริต ก็รู้ว่าครรภตั้งแลครรภตั้งขึ้นแล้ว ..."

ข้อมูลจาก พจนานุกรม ศัพท์แพทย์และเภสัชกรรมแผนไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พิมพ์ครั้งที่ ๒